Đền thờ Thái sư cương quốc công Nguyễn Xí

1. Tên di tích: Đền thờ Thái sư Cương quốc công Nguyễn Xí
2. Xếp loại di tích: Cấp Quốc gia
3. Quyết định: Đã xếp hạng di tích lịch sử, văn hóa cấp quốc gia theo quyết 
định 74/2006/QĐ-BVHTT ngày 28 tháng 9 năm 2006
4. Địa chỉ di tích: Thôn Song Nam, xã Cương Gián, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh
5. Nhân vật lịch sử
Nguyễn Xí, tên chữ Hán có nghĩa là ngọn lửa rực sáng (Xí) của họ Nguyễn, sinh năm Đinh Sửu (1397) tại làng Thượng Xá, huyện Chân Phúc; nay là xã Nghi Hợp, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An.
Năm Nguyễn Xí 9 tuổi, cha mẹ ông qua đời, ông cùng anh là Nguyễn Biện rời quê đến Lam Sơn xin làm gia thần của Lê Lợi. Lúc ấy Lê Lợi mới 20 tuổi (1385-1433), nhận nuôi Nguyễn Biện và Nguyễn Xí như người nhà.

Nguyễn Xí  là người con ưu tú đất Hồng Lam đã có công lao lớn trong sự nghiệp cứu nước, giải phóng dân tộc đầu thế kỷ XV dưới sự lãnh đạo của anh hùng dân tộc Lê Lợi. Ông vốn quê gốc ở làng Động Gián (nay là xã Cương Gián, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh). Thân sinh là Nguyễn Hội và ông nội là Nguyễn Hợp làm nghề muối ở quê sau chuyển ra định cư và làm nghề nấu muối ở làng Thượng Xá (nay là xã Nghi Hợp, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An).
Dưới ngọn cờ đại nghĩa của Bình Định Vương Lê Lợi suốt 10 năm gian lao khổ ải, quyết đánh đuổi quân xâm lược Nhà Minh ra khỏi bờ cõi dành độc lập cho Dân tộc Đại Việt. Tướng Công Nguyễn Xí đã hết lòng vì nghĩa nước, nêu cao gương trung liệt, xông pha nơi trận tuyến, lập nhiều chiến công hiến hách, cùng với Nghĩa quân Lam Sơn đuổi sạch quân thù, dành độc lập cho Dân tộc, lập nên triều đại Lê Sơ.“ Từ dựng cờ khởi nghĩa ở hội thề Lũng Nhai đến ngày khải hoàn độc lập 1418 – 1428”. Tướng Công Nguyễn Xí đã hết lòng trung quân ái quốc, phò tá 4 đời Vua Lê, đó là “Vua Lê Thái Tổ; Lê Thái Tông; Lê Nhân Tông; Lê Khánh Tông” (Từ năm 1428 đến 1465).
Dưới ngọn cờ đại nghĩa của Bình Định Vương Lê Lợi suốt 10 năm gian lao khổ ải, quyết đánh đuổi quân xâm lược Nhà Minh ra khỏi bờ cõi dành độc lập cho Dân tộc Đại Việt. Tướng Công Nguyễn Xí đã hết lòng vì nghĩa nước, nêu cao gương trung liệt, xông pha nơi trận tuyến, lập nhiều chiến công hiến hách, cùng với Nghĩa quân Lam Sơn đuổi sạch quân thù, dành độc lập cho Dân tộc, lập nên triều đại Lê Sơ.“ Từ dựng cờ khởi nghĩa ở hội thề Lũng Nhai đến ngày khải hoàn độc lập 1418 - 1428”. Tướng Công Nguyễn Xí đã hết lòng trung quân ái quốc, phò tá 4 đời Vua Lê, đó là “Vua Lê Thái Tổ; Lê Thái Tông; Lê Nhân Tông; Lê Khánh Tông” (Từ năm 1428 đến 1465).

Với công lao to lớn của Tướng Công Nguyễn Xí, Vua Lê Thánh Tông đã hậu thường phong chức tước cho những người có công trong gia đình Tướng Công Nguyễn Xí. Cụ Nguyễn Hội thân sinh Tướng công Nguyễn Xí, được truy phong “Thái Bảo Đình Quận Công” bậc thứ ba trong Tam Thái. Bà Vũ Thị Hạch thân mẫu Tướng Công Nguyễn Xí được truy phong “Quận Phu Nhân”. Tướng Nguyễn Biện anh cả Tướng công Nguyễn Xí được truy phong “Thái Phó Long Nghiêm Quận Công” bậc thứ hai trong tam thái.
Tướng Công Nguyễn Xí được phong “Thượng Tướng Quân Thái Sư Cương